بگریختنِ دیو از مَروْ ...

بگریختنِ دیو از مَروْ در پی هجوم مِهراز و ابقای شرّ در بطنِ آدمیان

بشنو اینک زان مبدَّل دیوِ غَدر

نزد سلطان گشته بس افزونْش قدر (مُبَدَّل: بدل‌شده، تغییریافته؛ غَدر: خیانت و فریب؛ قَدر: ارزش و منزلت)

بود در پی فرصتی تا شورد او

چیره گردد بر جهانی زورَد او (زوریدن: ستم کردن)

تا که آمد ز آسمان سوی دَوی

آن سیه کرکس ز مرغانِ غَوی (دَوی:حیله‌گر، فاسد؛ غَوی: گمراه)

دید چون آن خاصه رام خویش را

در خفایش برد مرغِ ریش را (۳۸۱۰) (ریش: خسته و مجروح)

از دمِ افسون‌شکن او رَسته بود

صور را بشنیده اما جَسته بود (رَستن: نجات یافتن)

کِی تواند لیک بگریزد ز بخت؟

هرکه در بند است در تقدیرْ سخت

آن نفیرِ دور چون رعدِ خفیف

جان کرکس کرده رنجور و ضعیف

قاصدی بود او پیغامش بداد

دیو شد آگه از آنچه رخ فتاد

بعد از آن جان داد آن طالح‌صفت

خوار میرد طالح، امن صالح‌صفت (۳۸۱۵) (طالح: بدکار و ناصالح؛ اَمن: به‌صورت صفت آمده به‌معنی آسوده)

شد در اندیشه سپس او چون کند

زین مَهالِک خویش چون بیرون کند

بود دیو اکنون امینِ بارگاه

معتمد هم در حریم و نزدِ شاه

لیک تنها گشته است و بی‌عیاذ

بی‌رفیق و بی‌حریم است و مَعاذ (بی‌عَیاذ: بی‌پناه؛ مَعاذ: پناه و مُلتجاء)

گر بشورَد یا بشوراند دگر

چون بدارد دولتِ بیدادگر؟ (داشتن: نگاه داشتن)

خیر گر تنهاست هم، یک پیکر است

شرّ اگر گیرد فزونی اَنکَر است (۳۸۲۰) (اَنکَر: ناپسندتر)

چون صدای بَد خراشد گوشِ تو

صوت‌های بد سبب بر جوشِ تو (جوش: آشفتگی و اضطراب)

در چمن چون لیک خواند عندلیب

عالَمی گویی بخواند در مَغیب (عندلیب: بلبل؛ مَغیب: نهان)

جمله جان‌ها صوت‌های واحدند

نغمه‌های یکدگر را شاهدند

می‌نوازد هر یکی، سازی‌ست چون

تا تو بنیوشی نوایی در درون

در هماهنگیّ و موزونیّ و وِفق

شد نواهای جهان خُنیای رِفق (۳۸۲۵) (وفق: سازگاری و سازواری؛ خُنیا: نغمه و آواز؛ رِفق: نرمی و ملایمت و لطف)

از ترنّم شد برون خارج‌نواز

او همان بدکارِ بدسارَست و ساز (بدسار: بدسَر، بداندیشه و بدذهن؛ بدساز: بدخو)

ساز نیک هستی ما هم‌نواست

ساز بدکوک است بد، ضربش سواست

هم اگر با بد نشیند جمعِ بَد

زان نبینی خوش نوای باربَد (باربَد: نوازنده چیره‌دست دوره خسرو پرویز)

این کنش‌ها در جهان مِزقان بُوَد

ضرب موزون آیتِ فرقان بُوَد (مِزقان: موسیقی؛ آیت: نشانه؛ فُرقان: آنچه فرق میان حق و باطل آشکار کند)

در شرارت هیچ نابینی وفاق

ذاتِ آن جنگ است و کین است و نفاق (۳۸۳۰) (وفاق: سازگاری و موافقت؛ نفاق: مکر و دورویی)

آنچه موسیقی‌ست از همراهی است

دل اگر دریابد آن، آگاهی است

واحد از چند است و آهنگِ کثیر

کِی تو بنیوشی ز آلاتِ نصیر؟ (آلات: اینجا سازهای موسیقی منظور است؛ نصیر: یاریگر و همراه)

چندی‌اش باشد نشان حشمت‌اش

وحدتش بنمایدت از حکمت‌اش (حشمت: ارج و بزرگی؛ حکمت: راستی و درستی)

گاه تک ساز است و تنها در نواخت

هم در او بین چندی‌اش در آن شناخت (چندی: کثرت)

ماهر است و در مهارت چندِ او

چندی او شد سبب بر فَندِ او (۳۸۳۵) (فَند: در اینجا زبردستی و مهارت)

زین سپس دانیم پس خیرِ مُعین

همچو آوازی‌ست موزون و مَعین (مُعین: یاری‌رسان؛ مَعین: پسندیده)

لحن نیکی لحن موسیقایی است

خیر در کل است و کل عنقایی است (عنقا: سیمرغ)

گر تو بشنودی طنین بدصدا

آن ز بد آید که بد سازد ندا

گر خوش آمد مر تو را صوت و نَشید

آن خوشی در توست از صدقِ سدید (نَشید: نغمه و آواز؛ سدید: راست و استوار)

این همه آواز ظاهر در جهان

خود چو تمثیلی‌ست بر اصواتِ جان (۳۸۴۰)

تا بدانی حُسن در پالودگی‌ست

زشتی و ناپاکی از آلودگی‌ست (پالودگی: صاف و بی‌غل‌وغش بودن)

هم گهی با حُسن آمیزد خبیث

تا بگرداند ز تو چشم مَکیث (مَکیث: درنگ‌کننده، تأمل‌کننده)

زاهدان در پرده در کار فریب

مرشدِ حقّ‌اند و بر منبر خطیب

بر جبین‌شان داغِ مُهرِ بندگی

قلب‌هاشان تیره از لایندگی (جبین: پیشانی؛ لایندگی: هرزه‌گویی، لاف و گزاف‌گویی)

از مِی و شُرب و شَهاد وارسته‌اند

قلب‌های بندگان بشکسته‌اند (۳۸۴۵) (شُرب: باده‌نوشی؛ شَهاد: آنچه نامشروع و غیرشرعی است)

این چه مکر است ای دغل در کارِ دهر

زهد شد رِندی و مست مطرودِ شهر

گر صفائی‌ت هست در میخانه شو

گر نئی شیدا سوی شب‌خانه شو  (شب‌خانه: حرمسرا و عبادتگاه هر دو معنی را دارد)

گر توئی دلداده از مستی مخیز

گر نئی صاحب دل از مستی گریز

حکایت شیخِ خطیب و جمع مستان

بود شیخی نوحه می‌خواند و نماز

نوحه‌هایش بود پرسوز و گداز

مردمان درپای منبرْش سینه‌زن

شیخ خود اما غرق در دریای ظنّ (۳۸۵۰)

روضه‌هایش بُد مکرر نزد خویش

از مکرر گشته بی‌تاب و پریش (پَریش: آشفته)